Jąkanie to - mówiąc najprościej - zaburzenie płynności mowy, które może mieć różny charakter. Obserwujemy więc zawahania, potknięcia, napięcia mięśniowe, a czasem nagłe ruchy (tzw. tiki). Wszystko to utrudnia komunikację w grupie społecznej i może powodować wtórnie zaburzenia emocjonalno-społeczne.

Na czym polega jąkanie?

Jąkanie wynika z braku koordynacji ruchowej trzech aparatów:

• oddechowego,
• fonacyjnego,
• artykulacyjnego.

Zakłócenia funkcji aparatu oddechowego objawiają się płytkim wdechem i częstym mówieniem na wydechu, czyli resztkami powietrza.

Z kolei funkcje mięśni fonacyjnych utrudniają wydobycie głosu, co powoduje przerwy w mówieniu.

Natomiast skurcze mięśni narządów artykulacyjnych uniemożliwiają wykonywanie odpowiednich ruchów warg, języka, żuchwy lub sprawiają, że ten sam ruch musi być kilkakrotnie powtórzony.

Ze względu na dominujący rodzaj skurczów wyróżnia się:

• jąkanie kloniczne, gdy dominują skurcze kloniczne, tj. powodujące powtarzanie dźwięku, np. „pa...pa...palto”; jest to łagodniejsza i często nieuświadomiona forma jąkania,
• jąkanie toniczne, gdy dominują skurcze toniczne, powodując tzw. bloki w czasie mówienia; jest to bardziej zaawansowana forma jąkania i odczuwana jest jako bardzo przykra, np. „s..s..skóra”; „k..k..kogut”,
• jąkanie kloniczno-toniczne, gdzie występują skurcze mieszane.

Choć jąkanie od wielu dekad jest przedmiotem intensywnych badań, jego przyczyny nadal nie zostały dostatecznie poznane (a w każdym razie - wiele teorii to po części nadal hipotezy). Wyróżnia się:

• czynniki genetyczne,
• opóźniony rozwój mowy,
• zaburzenia emocjonalne (lęk, frustracje),
• sytuacje traumatyczne (wypadek w rodzinie, choroba, śmierć),
• zbytnia koncentracja rodziców na niepłynności mówienia,
• błędne wzorce wymowy (naśladownictwo),
• przestawianie dziecka z lewej ręki na prawą (leworęczność),
• lateralizacja lewouszna (tj. lewe ucho jest dominujące),
• zaburzenia metaboliczne,
• uszkodzenia mózgu (guzy mózgu) i zaburzenia jego pracy (padaczka),
• ogólna niezgrabność ruchowa.

Warto także zauważyć, że:

• wśród dzieci w wieku przedszkolnym jąkanie aż trzykrotnie częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt, a dysproporcja ta pogłębia się wraz z wiekiem,
• ryzyko pojawienia się po raz pierwszy jąkania drastycznie zmniejsza się wraz z wiekiem,
• jąkanie najczęściej ujawnia się i znika między 3. i 5. rokiem życia,
• tylko w 10% przypadków jąkanie pojawia się po raz pierwszy po ukończeniu 7. roku życia.

„Jąkanie jąkaniu nierówne”, czyli zaburzenia płynności mowy w kolejnych okresach życia dziecka

Nie każde zaburzenie płynności mowy zawsze jest jąkaniem.

W zależności od okresu życia, w jakim niepłynność mowy może się pojawić, mówimy o:

• rozwojowej niepłynności mowy (do 5. roku życia),
• jąkaniu wczesnodziecięcym (5.-10. rok życia),
• jąkaniu (po 10. roku życia).

Zewnętrzne objawy jąkania

Jąkanie jest zaburzeniem mowy z dużą liczbą objawów, o różnym nasileniu. Objawy te mogą być tak znaczne, że powodują lęk u mówiącego i u słuchającego.

Najczęściej obserwowanymi objawami jąkania są:

• powtarzanie: głosek (np. a-a-a), sylab (np. ma-ma-mama), wyrazów (np. Ola..., Ola..., Ola ma lalkę), fraz (np. Ola ma..., Ola ma..., Ola ma lalkę),
• przeciąganie głosek (np. mmmama),
• blokowanie (np. m...ama),
• pauzy (momenty ciszy),
• rewizje, czyli poprawki wynikające z uświadomienia sobie przez dziecko błędu językowego (np. Ola kupił... kupiła lizaka),
• embolofazje, czyli dźwięk pojedynczy lub przedłużony (np. a, e lub aaaaaa, iii, eeee, yyy), zwykle zaczynające wypowiedź lub występujące w miejscu połączeń jej członów (np. Ola szła po lizaka aaa za nią mama),
• tachylalia, tj. zbyt szybkie tempo mówienia,
• bradylalia, tj. zbyt wolne tempo mówienia,
• dysrytmia, tj. nierytmiczne mówienie (raz wolno, raz szybko).
• Powyższe objawy mogą występować w izolacji lub jako kilka objawów łącznie. Niepłynności mówienia mogą towarzyszyć tiki: tupanie lub kołysanie się, zaciskanie rąk, marszczenie czoła, brwi, mrużenie oczu, drgania policzków lub inne zbędne ruchy ciała (głowy, tułowia, szyi, kończyn górnych i dolnych). Ponadto może występować nadmierne pocenie się, czerwienienie lub bladość. Z kolei do reakcji psychospołecznych towarzyszących jąkaniu zaliczamy: niepokój, zamartwianie się, poczucie winy, lęk, frustrację i agresję.
• Warto zauważyć, że bywają okresy, w których jąkający się mówi dobrze, a później następuje nawrót nasilonego jąkania.

Terapia jąkania

W terapii jąkania bardzo ważna jest postawa rodziców, którzy powinni nie tyle usuwać objawy jąkania, co stwarzać takie sytuacje, w których dziecko mogłoby mówić gładko, swobodnie, bez lęku i nadmiernie bacznej obserwacji.

Małemu dziecku należy zapewnić możliwość jak najlepszego przyswojenia mowy. Jeśli dziecko zbyt wolno nabywa umiejętność wypowiadania się, nie mówi niektórych głosek, mówi niepłynnie itd. - wtedy należy zwrócić się o pomoc do logopedy.

Oprócz ćwiczeń logopedycznych rodzice muszą nauczyć się też, jak słuchać dziecka i jak z nim rozmawiać.

Podczas terapii należy wykryć i - jeśli to tylko możliwe - usunąć czynniki, które podtrzymują niepłynność mowy dziecka. Często są to niewłaściwe postawy rodziców i otoczenia.

Rodzicu pamiętaj - czyli kilka rad praktycznych

• Nie mów zbyt szybko. Dziecko, naśladując Cię, zaczyna mówić podobnie, stąd możliwe kłopoty z płynnością mowy. A poza tym: jak dziecko może się wypowiedzieć (i być wysłuchane) wśród dorosłych dużo i szybko mówiących?
• Nie mów zbyt natarczywie. Dla dziecka natarczywy i agresywny sposób mówienia jest nieprzyjemny, dlatego nie będzie się ono chętnie włączać do rozmowy.
• Nie mów do dziecka w skomplikowany sposób. Nie używaj zbyt trudnych słów i zbyt długich zdań, nie czytaj mu zbyt trudnych książek. Dziecko może mieć duże problemy ze zrozumieniem.
• Słuchaj uważnie swojego dziecka. Komunikacja to mówienie, ale i słuchanie. Sposób, w jaki słuchamy dziecka, decyduje o jego mowie. Patrz na dziecko, gdy mówi, nawet czasami przysiadając, aby fizycznie się z nim zrównać. Dzięki temu dziecko wie, że słuchasz go z uwagą.
• Nie przerywaj, gdy dziecko do Ciebie mówi, nie wtrącaj krytycznych uwag i poleceń, kiedy ono mówi.
• Spraw, aby rozmowa z dzieckiem była przyjemnością i zabawą.
• Stwórz atmosferę akceptacji, ciepła i miłości. Wystrzegaj się nadmiernej dawki krytycyzmu. Dostosuj wymagania do możliwości swojego dziecka.
• Zwracaj uwagę na to, czy dziecko - zwłaszcza dziecko często poprawiane z powodu niepłynności mowy - nie zaczyna wykorzystywać instrumentalnie tej niepłynności jako narzędzia do zwrócenie na siebie uwagi.
• Mów tak, jakbyś chciał, aby mówiło Twoje dziecko. Używaj takich słów i tak buduj zdania, aby dziecko Cię zrozumiało.
• Nie nakłaniaj dziecka na siłę do mówienia przy obcych.
• Nie ucz dziecka takich skomplikowanych słów, których nie rozumie i których nie będzie umiało prawidłowo powtórzyć.
• Jeśli to możliwe, niech dziecko mówi wtedy, kiedy chce, i ma możliwość swobodnej wypowiedzi.
• Nigdy nie nazywaj dziecka jąkałą! Gdy ta nazwa raz przylgnie do niego, będzie trudno ją usunąć.
• Jeśli dziecko walczy z wypowiedzeniem jakiegoś słowa, spróbuj takich metod:
  - wypowiedz spokojnie dane słowo, aby mogło kontynuować swoją wypowiedź,
  - wytłumacz, że każdy ma czasem kłopot z jakimś słowem, którego nie może     wypowiedzieć, i że nie należy się tym przejmować,
  - odwróć jego uwagę od trudności w mówieniu.
• Również inni członkowie z rodziny są ważni w czasie terapii. Jeśli to możliwe, wyjaśnij im problem dziecka. Nie trzeba wówczas używać słowa „jąkanie”. Można powiedzieć, że mowa dziecka jeszcze się rozwija i trzeba do niego mówić wolno i nie przekazywać zbyt wielu informacji naraz.
• Zapewnij dziecku stabilizację życia emocjonalnego oraz usystematyzowany i higieniczny tryb życia.
• Przemyśl dyscyplinę stosowaną w domu i zastanów się, czy jest stała i konsekwentna.
• Nie strasz, nie bądź niecierpliwy, gdy dziecko staje się coraz bardziej zaniepokojone i napięcie się zwiększa. Będzie wtedy mówiło gorzej.
• Nie mów za dziecko i nie odpowiadaj za nie na pytania. To powoduje zawstydzenie i niepewność.
• Nie denerwuj się, gdy dziecko źle mówi i w konsekwencji nie naciskaj nadmiernie, np. polecając dziecku, aby powtórzyło/mówiło wolniej/pomyślało, zanim powie/wzięło większy oddech itd. Wkraczasz wtedy w spontaniczność mówienia, zwracasz uwagę na to, jak mówi, nie na to, co mówi. Natomiast jeśli dziecko jest nadmiernie podniecone i napięte, można powiedzieć: uspokój się, mamy dużo czasu. To naprawdę co innego niż stresujące je polecenie: mów wolniej!/powiedz to spokojnie!
• Nie zachwycaj się i nie egzaltuj, gdy dziecko mówi płynnie. Nie wsłuchuj się też, reagując emocjonalnie, gdy się zacina (o, wróciło zacinanie!).
• Jeśli dziecko chodzi do przedszkola/szkoły, należy przekazać wychowawcy/nauczycielowi zalecenia od terapeuty do pracy z dzieckiem.

mgr Marta Siewiera-Pięciak
pedagog-logopeda, terapeuta BFB
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 3 w Krakowie